گذری بر کوچه خرابات _ صدایِ موسیقی در افغانستان

پادکست رادیونواحی | Radio Navahi

در گذشته‌ها زمانی‌که رهگذری از «گذر خرابات» عبور می‌کرد، ناخودآگاه در مسیر گذرش، چندین بار توقف می‌کرد و به صدای رُباب و طبله که از خانه‌ها بیرون می‌شد، گوش می‌داد. اکنون این گذر حال و هوای گذشته را ندارد و در حالت بسیار بد به سر می‌برد. اما هنوز می‌توان یادگارهای موسیقی سنتی افغانستان را در آن حس کرد.

گذر خرابات در ناحیه اول شهر کابل موقعیت دارد. این گذر، یکی از گذرهای قدیمی شهر کهنه کابل است و در نزدیکی آن بالاحصار و شهدای صالحین قرار دارد. در گذشته این گذر به‌ نام «خواجه خوردک» بوده است. بعد‌ها وقتی‌که در این گذر هنرمندان و آوازخوانان ساکن می‌شوند، به «گذر خرابات» مشهور می‌شود که اکنون نیز به همین نام یاد می‌گردد.

روایت است که در زمان امیر شیرعلی خان (۱۸۲۵-۱۸۷۹)، این گذر به نام «خواجه خوردک» یاد می‌شده است. بعد از مدتی که هنرمندان در منطقه‌ی بالاحصار جا به جا می‌شوند، کم کم به‌ نام «کوچه خرابات» مشهور می‌شود. در قدیم، موسیقی بیشتر در دربار پادشاهان رواج داشته، اما در زمان عبدالرحمان‌خان یکی از شاهان افغانستان، موسیقی فاخر بین مردم عام نیز رواج پیدا می‌کند.

شهر کهنه کابل، مکان‌های تاریخی زیادی دارد. در نزدیکی گذر خرابات، نیز چندین مکان تاریخی مثل بالاحصار، کول حشمت‌خان، شهدای صالحین، زیارت چهارده معصوم، پنجه‌شاه، کوچه شمع‌ریز‌ها و کوچه‌ی عاشقان و عارفان نیز موقعیت دارد.

در گذر خرابات، هنرمندان بزرگ موسیقی افغانستان زنده‌گی کرده‌اند. برخی‌ها به این باوراند که موسیقی سنتی افغانستان در همین گذر رشد کرده است. از این هنرمندان می‌توان از استاد قاسم، رحیم‌بخش، نتهو، یعقوب قاسمی، شیدا و استاد سرآهنگ و دیگر هنرمندان نام گرفت.

معروف، ۲۰ سال می‌گذرد که در گذر خرابات موچی‌گری می‌کند و آهنگ‌های «استاد سرآهنگ»، به‌خصوص آهنگ «جانان خراباتم» را دوست دارد. او می‌گوید: «یک زمان در این کوچه، مردما بسیار لپ‌و‌چپ داشتند، قدر و عزت داشتند، اما جنگ و مهاجرت، همه را از همه گرفت، به استاد سرآهنگ و هماهنگ احترام داشتیم، قدیما هنرمندان در سماوار جمع می‌شدند، ساز می‌زدند و آواز می‌خواندند، جنگ شد، کوچه ویران شد.»

هنوز اکثر باشنده‌گان این کوچه، آهنگ‌های استاد غلام‌حسین و عبدالمحمد هماهنگ را گوش می‌دهند. قدیم، در کوچه خرابات «سماواتی» به نام «ربانی» بود که صاحب آن غلام‌ربانی نام داشت و مشهور به «آغاگل» بود. هنرمندان بعد از ظهر‌ها روی تخت «سماوات» او می‌نشستند، ساز می‌زدند و آواز می‌خواندند. اکنون در این کوچه، از آن «سماوات» خبری نیست.

محمد عیسا ۵۳ ساله است. او بیش از ۳۰ سال می‌گذرد که رباب می‌نوازد و چندین شاگرد نیز تربیت کرده است. اکنونی دکان رباب و طبله‌فروشی او در منطقه «جاده» شهر کابل دارد. محمد عیسا از بی‌توجهی حکومت به هنرمندان کوچه خرابات شکایت دارد: «در همین کوچه کون لوچ کلان شدم، فعلاً در خانه‌ی کرایی زندگی می‌کنم، خانه شخصی خود را در کوچه‌ی خرابات ایلا کردم، ناامنی است، دزد است. شب، وقتی از محفل به خانه می‌آییم، دزدان چاقو و کارد می‌کشند، ما را به غریبی نمی‌مانند، در این اواخر چند خانه چور شده است.»

به گفته محمد عیسا در گذر خرابات ۵۰۰ خانواده هنرمند زنده‌گی می‌کردند که حالا ۳۰ خانه بیش نیستند. او که ناراحتی در چهره‌اش نمایان بود، افزود: «آیا از حال ما خبر دارند، در چه حالت هستیم؟ نیستند، در کل حکومت‌ها، ما مردم آرام بودیم، در همین حکومت ما ناآرام هستیم، پولیس با دزد‌ها دست دارد و همکاری می‌کند، زندگی ما بسیار خراب شده است، غم ما را کسی نمی‌خورد.»

اکنون در این کوچه، فرزندان و برادرزاده‌های عبدالمحمد هماهنگ زندگی می‌کنند و در رشته موسیقی فعالیت دارند. آن‌ها بیشتر در محافل خوشی مردم آهنگ می‌خوانند و رباب و طبله می‌زنند. نصیر هماهنگ (پسر استاد هماهنگ)، جاوید هماهنگ (برادر زاده هماهنگ) و سلطان هماهنگ (داماد هماهنگ) در گذر خرابات خانه دارند و زندگی می‌کنند.

در کوچه‌ی خرابات، خدمات شهری بسیار پایین است. خانه‌های قدیمی و جدید کنار هم قرار گرفته اند و چهره کوچه را زشت ساخته‌اند. اکثر خانه‌ها، تشناب‌های‌شان به کوچه می‌ریزند و تعفن شدید را در این فصل به وجود آورده است. عَرض کوچه‌ی خرابات چهار متر و طول آن نزدیک هزار متر است (در برخی از قسمت‌های کوچه، عرض آن کم و زیاد شده است) چند سال قبل، «بنیاد آغاخان» این کوچه را «سمنت» کرد، اما اکنون قسمت‌هایی از آن دوباره خراب شده است.

استاد حیات‌الله، طبله‌نواز و در کوچه خرابات تولد شده، در باره‌ی این گذر گفت: «یک کوچه قدیمی است، موسیقی اصیل افغانستان در همین جا رشد کرده است، این‌جا کُل‌اش هنرمندان هستند و به طریقت برابر، کوچه بسیار کوچه‌ی مبارک است.» او در باره‌ی این‌که چگونه مردم برای هنرمندان را به محافل خوشی‌شان دعوت می‌کردند، می‌گوید: «کسی که عروسی داشت، این‌جا می‌آمد و با هنرمند مورد نظر گپ می‌زد، آهنگ‌ها و سازی را انتخاب می‌کرد و بعداً حالا «عنوان» می‌گه قدیم «بیعانه» می‌گفتند را پرداخت می‌کرد.»

حیات‌الله شاگرد استاد هاشم بوده و طریقت «چشتیه» را دارد، نخستین بار مامایش طبله را به او یاد داده است. او ۵۰ سال است که طبله می‌نوازد. موسیقی سنتی افغانستان از گذشته‌ها تا اکنون در میان شهروندان افغانستان طرف‌داران زیادی دارد. اکنون در انستیتیوت ملی موسیقی افغانستان، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه کابل و در برخی مراکز فرهنگی و هنری کشور، آلتهای موسیقی سنتی آموزش داده می‌شود.

آلتهای موسیقی‌ای مثل رباب، «تمبور»، طبله و دمبوره در کشور ساخته می‌شوند. پرویز که فروشنده آلتهای موسیقی سنتی و مدرن در شهر کابل است، می‌گوید: «آلتهای موسیقی قدیمی را از هند و پاکستان وارد می‌کنیم، اما بعضی از این آلتها در کشور خود ما نیز ساخته می‌شود.» آلتهای موسیقی بیشتر در منطقه‌ی «جاده» خرید و فروش می‌شوند. عبدالله، پهلوی یک دکان در سایه‌ای نزدیک خانه «عبدالمحمد هماهنگ» نشسته و ۲۵ سال شاگرد او بوده است. او نیز مثل محمد عیسا از نبود امنیت در کوچه‌ی خرابات شکایت دارد: «این‌جا همه هنرمندان اند، شب به محفل می‌روند، وقتی خانه می‌آیند، خانه‌شان را دزد، زده است.»

عبدالله این شاگرد وفادار که آهنگ «چه کرده‌ام که ز جانان خود جدا شده‌ام» را دوست دارد، گواه این است که روح موسیقی سنتی در «کوچه‌ی خرابات» نمرده و هنوز زنده است. در این پادکست به بررسی تاثیرات حضور طالبان و سایه‌ی جنگ بر موسیقیِ افغانستان خواهیم پرداخت.

نوشته‌ی حسن کریمی

طراح کاور: واران عزیزپور